حتما بارها و بارها با خود فکر کرده‌اید، و حتی با دیگران درباره‌اش گفتگو کرده‌اید که، در شرایط تورمی، صورتهای مالی واحدهای تجاری – که بر مبنای مبالغ اسمی و تاریخی ارائه میشود – مفیدبودن خود را از دست میدهد. در چنین شرایطی، گرایش شدیدی به ارائه گزارشهای مالی بر مبنای ارزشهای منصفانه (یا ارزشهای جاری)، یا دستکم تعدیل مبالغ اسمی و تاریخی بر مبنای شاخص قیمتها، ایجاد میشود. شاید برایتان جالب باشد که بدانید؛ سالها پیش، پاسخ استانداردگذار بین‌المللی وقت (کمیته استانداردهای بین‌المللی حسابداری - IASC) به این گرایش عمومی، تصویب استاندارد بین‌المللی حسابداری 29 گزارشگری مالی در اقتصادهای با تورم حاد (IAS 29) بوده است. استانداردی که پس از تاسیس بنیاد IFRS (استانداردهای بین‌المللی گزارشگری مالی) و جایگزینی IASC با IASB (هیات استانداردهای بین‌المللی حسابداری) نیز مجددا از سوی IASB تایید شد؛ و تا به امروز نیز در سطح بین‌المللی لازم‌الاجراست.

راهکار IAS 29 برای گزارشگری مالی در اقتصادهای با تورم حاد چیست؟

الزامات مقرر در این استاندارد، راهکاری است برای گزارشگری مالی واحدهای تجاری فعال در کشورهایی که اقتصاد آنها دچار تورم حاد (hyperinflation) شده است. تورم حاد باعث می‌شود مبالغ ارائه‌شده در صورت‌های مالی، بدون تعدیل، مفید نباشند. زیرا افت سریع قدرت خرید پول موجب میشود، مبالغ اسمی یا تاریخی داراییها، بدهیها، درآمدها و هزینه‌ها در صورت‌های مالی گمراه‌کننده باشند. از اینرو، IAS 29 در چنین شرایطی «تجدیدارائه» (restatement) صورت‌های مالی را الزامی میکند؛ تا قدرت خرید روز را نشان دهند.

مهم‌ترین کارهایی که واحدهای تجاری مشمول رعایت IAS 29 باید انجام دهند:

تجدیدارائه صورت وضعیت مالی

• دارایی‌ها و بدهی‌های پولی (مثل نقد، حسابهای دریافتنی و پرداختنی) تجدیدارائه نمی‌شود. زیرا ارزش واقعی آنها خودبه‌خود تحت تأثیر تورم قرار می‌گیرد.
• داراییها و بدهیهای غیرپولی که در پایان دوره گزارشگری به مبالغ جاری (مثلا، ارزش منصفانه یا خالص ارزش فروش) ارائه میشوند نیز تجدید ارائه نمیشود.
• ولی اغلب دارایی‌ها و بدهی‌های غیرپولی (مثل زمین، ساختمان، موجودی کالا) بر اساس «شاخص عمومی قیمت‌ها (CPI)» (یا شاخص مشابه رسمی) تا پایان دوره تعدیل میشود.

تجدید ارائه صورت سود و زیان و صورت سود و زیان جامع

طبق IAS 29 همه اقلام درآمدها و هزینه‌ها (اعم از «تحقق‌یافته» (ارائه‌شده در صورت سود و زیان) و «تحقق‌نیافته» (سایر اقلام سود و زیان جامع)) باید با توجه به تاریخ وقوع تا پایان دوره تعدیل شوند. هدف اینست که همه درآمدها و هزینه‌ها بر مبنای «قدرت خرید یکسان» قابل مقایسه شود.

شناسایی سود یا زیان وضعیت پولی خالص

در اقتصادهای با تورم حاد، نگهداشتن داراییهای پولی باعث کاهش قدرت خرید و نگهداشتن بدهی‌های پولی باعث افزایش قدرت خرید می‌شود. به همین دلیل، طبق الزامات IAS 29، مجموع این تغییرات طی دوره باید با عنوان «سود یا زیان حاصل از وضعیت پولی خالص» به‌طور جداگانه در صورت سود و زیان شناسایی و ارائه شود.

الزامات افشا

واحد تجاری باید توضیح بدهد که چرا تحت الزامات IAS 29 گزارش می‌دهد؛ از چه شاخص قیمتی برای تجدید ارائه صورتهای مالی خود استفاده کرده است؛ و چه میزان تعدیل در صورت‌های مالی اعمال شده است.

به زبان ساده، IAS 29 می‌خواهد همه مبالغ صورت‌های مالی، به‌جای «پول قدیمی بی‌ارزش‌شده» با قدرت خرید روز ارائه شود. این کار شفافیت بیشتری به سرمایه‌گذاران و استفاده‌کنندگان می‌دهد و اثر واقعی تورم را در عملکرد واحد تجاری نشان می‌دهد.

یک مثال عددی ساده

فرض کنید شرکت ما در ابتدای سال 1405 زمینی به مبلغ 1,000,000 ریال خریده است. طی سال، تورم خیلی زیاد بوده است و شاخص عمومی قیمت‌ها (CPI) از 100 در ابتدای سال به 250 در پایان سال رسیده است. یعنی سطح عمومی قیمت‌ها 2.5 برابر شده است. بطور خلاصه:

• بهای تمام‌شده تاریخی زمین (دارایی غیرپولی): 1,000,000 ریال
• ضریب تعدیل: 250 ÷ 100 = 2.5
• بهای تجدید ارائه‌شده در پایان سال: 1,000,000 × 2.5 = 2,500,000 ریال

یعنی در صورت وضعیت مالی شرکت ما در پایان سال 1405 زمین نه با بهای تمام‌شده تاریخی بلکه با بهای تمام‌شده تجدید ارائه‌شده به مبلغ 2,500,000 ریال ارائه می‌شود.

حالا فرض کنید مانده حساب بانکی شرکت ما در پایان سال 200,000 ریال است. این دارایی پولی (وجه نقد) تجدید ارائه نمی‌شود. یعنی همان 200,000 ریال ارائه میشود. ولی مسلما قدرت خرید واقعی این دارایی پولی – نسبت به ابتدای سال - افت کرده است. به عبارت دیگر، در ابتدای سال 200,000 ریال وجه نقد قدرت خریدش 200,000 بوده است. ولی در پایان سال همان وجه نقد، قدرت خریدش حدود 80,000 ریال قدرت خرید ابتدای سال است. طبق IAS 29، این کاهش قدرت خرید باید با عنوان «سود یا زیان حاصل از وضعیت پولی خالص» شناسایی شود. البته باید در نظر داشته باشید که اولا، وضعیت پولی خالص اول دوره و پایان دوره باید با هم مقایسه شوند (نه یکایک اقلام پولی بطور جداگانه)؛ و ثانیا، نتیجه همیشه زیان نیست. گاهی ممکن است سود باشد (وقتی که بدهی‌های پولی بیشتر هستند).

در همین شرکت، فرض کنید درآمد در نیمه اول سال 400,000 ریال و در نیمه دوم سال 600,000 ریال بوده است. طبق الزامات IAS 29، درآمد نیمه اول سال باید به این ترتیب با شاخص پایان سال تعدیل شود (با فرض این که CPI در پایان دوره شش‌ماهه 150 باشد):

400,000 × (250 ÷ 150) ≈ 667,000 ریال 

فرض میشود، درآمد نیمه دوم سال نیز تقریباً نزدیک به پایان سال است، پس تجدید ارائه نمیشود.

به این ترتیب، صورت سود و زیان نشان می‌دهد که کل درآمد تعدیل‌شده حدود 1,267,000 ریال است؛ نه فقط جمع عدد اسمی 1,000,000 ریال.

آیا همه واحدهای تجاری مشمول رعایت IAS 29 هستند؟

نه. الزامات این استاندارد فقط باید در ارائه صورتهای مالی (شامل صورتهای مالی تلفیقی) واحدهای تجاری رعایت شود که واحد پول عملیاتی آنها واحد پول اقتصادهای با تورم حاد است. در IAS 29 تاکید شده است: در اقتصاد با تورم حاد گزارشگری نتایج عملیات و وضعیت مالی بر اساس واحد پول محلی، بدون تجدید ارائه مفید نیست. زیرا در این اقتصادها، پول محلی قدرت خرید خود را با چنان سرعتی از دست میدهد که مقایسه مبالغ مربوط به معاملات و سایر رویدادهایی که در زمانهای مختلف، حتی در همان دوره حسابداری، واقع شده‌اند، گمراه‌کننده است.

طبق IAS 29 کدام اقتصادها با تورم حاد هستند؟

در این استاندرد، هر چند نرخ قطعی برای تعیین اقتصادهای با تورم حاد مقرر نشده؛ ولی در بند 3 آن، ویژگیهایی برشمرده شده است که اگر محیط اقتصادی کشوری شامل آنها باشد، فرض میشود «اقتصاد با تورم حاد» است. علاوه بر آن، هر سال موسسات بزرگ بین‌المللی (مثلا، PwC، KPG، EY، گرنت تورنتون، ...) با استناد به آمار نهادهای جهانی (مثلا، صندوق بین‌المللی پول) فهرست اقتصادهای با تورم حاد را منتشر میکنند.

آیا اقتصاد ایران جزو اقتصادهای با تورم حاد است؟

بله. به استناد راهنماهای منتشرشده توسط همه موسسات بزرگ بین‌المللی (مثلا، PwC، KPG، EY، گرنت تورنتون، ...) ایران از دوره منتهی به 31 دسامبر 2020 تا به امروز به‌عنوان اقتصاد با تورم حاد (برای مقاصد IAS 29) اعلام شده است. بنابراین واحدهای تجاری که واحد پول عملیاتی آنها ریال ایران است، باید الزامات IAS 29را برای هر دوره گزارشگری مالی که پایان آن منتهی به 31 دسامبر 2020 یا پس از آن قرار دارد رعایت کنند. طبق IAS 29اجرای استاندارد باید از ابتدای دوره گزارشگری انجام شود که در آن وجود تورم حاد تشخیص داده شده است.

لازم به ذکر است، IAS 29 هرچند عدد صریحی برای تورم حاد تعیین نکرده است؛ ولی در عمل، مؤسسات بزرگ از آمار صندوق بین‌المللی پول (IMF) و دیگر شاخص‌ها — به‌ویژه معیار «تورم تجمعی سه‌ساله» نزدیک یا بالاتر از 100٪ و نشانه‌های کیفی مثل ارجحیت استفاده از ارز خارجی در معاملات و کنترلهای ارزی — برای قضاوت استفاده می‌کنند.

آیا صورتهای مالی واحدهای تجاری فعال در ایران طبق الزامات IAS 29 تجدید ارائه میشود؟

هم بله و هم نه! زیرا IAS 29 هنوز توسط نهاد استانداردگذار ایران (سازمان حسابرسی) برای واحدهای تجاری فعال در ایران لازم‌الاجرا نشده است. بنابراین واحدهای تجاری که صورتهای مالی خود را صرفا برای مقاصد گزارشگری مالی در ایران ارائه میکنند، الزامات این استاندارد را رعایت نمیکنند (صورتهای مالی خود را بر مبنای تورم تجدید ارائه نمیکنند). ولی همین واحدهای تجاری اگر به هر دلیلی قصد یا نیاز به گزارشگری مالی برای مقاصد بین‌المللی را داشته باشند – مثلا اگر قصد تامین مالی بین‌المللی داشته باشند – بدون تردید ملزم به رعایت IAS 29 و سایر استانداردهای بین‌المللی خواهند بود. 

       متن کامل ترجمه فارسی IAS 29: